Het wat rustiger aan gaan doen, nu hij zeventig jaar werd. Dat was begin vorig jaar het voornemen van Nederlander Derk Sauer, oprichter van de Moscow Times. Het liep anders. “De oorlog bepaalt op dit moment wat ik doe. Ik voel me moreel gedwongen om ermee bezig te zijn. Je kan niet, als je dertig jaar in Rusland hebt gewoond, zeggen ‘laat maar zitten’.”
Wat Derk Sauer (70) ooit naar Rusland bracht, was de liefde voor journalistiek. Een liefde die al heel vroeg kwam bovendrijven. “Ik ging naar de middelbare school in Amstelveen, dat naast Schiphol ligt. Veel klasgenoten waren kinderen van piloten en zij wilden later allemaal piloot worden, maar dat leek mij helemaal niks. Ik was juist in politiek geïnteresseerd. Dat had ik van mijn moeder, die heel sociaal en maatschappelijk betrokken was.”
De dichtstbijzijnde oorlog
Aan het eind van zijn middelbare schooltijd, eind jaren zestig, begin jaren zeventig was er van alles gaande in de wereld: oorlogen, vrijheidsbewegingen, het was een ware snoepwinkel voor journalisten. Maar een opleiding tot journalist had Derk nog niet genoten. “Na de HBS dacht ik, ‘weet je wat, ik ga naar de dichtstbijzijnde oorlog en wordt zo oorlogsjournalist’. Dus ging ik naar Belfast, Noord-Ierland, waar de onderdrukte katholieke minderheid zich uit de greep van de protestanten probeerde te worstelen.”
Derk ging erheen als journalist én activist. “Je kiest toch partij voor de onderdrukten en gaat voor hen de strijd aan. Dat deed ik niet met wapens, maar met mijn pen. Op de hele geschiedenis is het nog geen speldenprik wat je daarmee bereikt, maar ik vond het nuttig, belangrijk en interessant om te doen.”
Meest impactvolle verslag
In de jaren die volgden, deed Derk voor kranten, bladen en tv verslag van tal van oorlogen. Wat was de meest impactvolle? “Poeh, dat is lastig te zeggen. Ik heb een film voor de BBC gemaakt over Vietnam, kort na het vertrek van de Amerikanen. We trokken als eerste televisiecrew van noord naar zuid, van Hanoi naar Saigon, door een volkomen verwoest land. De impact van de oorlog was ongelofelijk. De bommen, de napalm, het leed.”
Het leven gaat door
Waar bij de gemiddelde mens de rillingen over het lijf lopen bij de gedachte aan dergelijke scenario’s, is het voor Derk relatief normaal. “Ik heb ooit in Beiroet gezeten ten tijde van de Israëlische invasie en de burgeroorlog in Libanon meegemaakt. In Belfast heb ik zelfs in een café gezeten waar een bom afging. Dat is natuurlijk heel eng en er gebeuren verschrikkelijke dingen om je heen, maar weet je wat het gekke is, het leven in oorlogsgebied gaat toch gewoon door. Mensen gaan de volgende dag weer gewoon naar hun werk, sporten en uit eten. In de media zie je alleen de ellende, maar de oorlog is slechts een stukje van de hele werkelijkheid. Dat begrijp je pas als je erin zit.”
Op naar Rusland
Toch kende de acceptatie van het gevaar zijn grenzen. “Toen mijn vrouw Ellen en ik kinderen kregen, was het tijd om de oorlogsjournalistiek vaarwel te zeggen. Per toeval ontmoette ik in die tijd Russen die voorstelden dat ik naar Moskou zou komen. De muur was toen net gevallen en iedereen was opgewonden over de toekomst van Rusland. Alles zou beter worden. Vanuit journalistiek oogpunt vond ik dat heel interessant.”
Eenmaal aangekomen voelde Derk zich al snel thuis. “Russen zijn heel aardige, warme mensen. En in het land hing echt dat nummer van de Scorpions in de lucht: the winds of change. Mensen waren straatarm, hadden helemaal niks, maar ze hadden hoop. En ik stond met mijn neus bovenop de wereldgeschiedenis, dus dacht ‘ja, hier moet ik zijn!’.”
Twintig jaar genieten
Prachtige jaren volgden. “In 1992 kondigde Jeltsin totale persvrijheid aan en ben ik samen met Annemarie van Gaal de Moscow Times begonnen, de eerste onafhankelijke Engelstalige krant in Rusland. Mensen vonden het heel interessant. Het enige dat ze in Rusland kenden, was staatspropaganda. Twintig jaar lang genoten we van ongebreidelde vrijheid. Iedereen kon zeggen en schrijven wat hij wilde. Moscow Times werd bovendien de kweekvijver voor talent in de vrije journalistiek.”
Cosmopolitan was de redding
Met Independent Media, waar de Moscow Times onder viel, bracht Derk nog veel meer kranten en tijdschriften uit. “De belangrijkste was de Cosmopolitan. Dit was een idee van mijn vrouw Ellen en Annemarie. Waar de Moscow Times in die tijd superpopulair was, maar financieel op het punt van faillissement stond, startten zij Cosmopolitan op en dat werd een krankzinnig groot succes. Van 30.000 exemplaren schoten we in twee jaar tijd naar een oplage van 1 miljoen. Ellen en Annemarie hebben dus het tafelzilver gered, niet ik. Ik ben gered door de vrouwen om me heen.”
Poetin aan de macht
Helaas kende deze mooie tijd ook een kentering. “Toen Poetin 23 jaar geleden aan de macht kwam, merkten we er eerst nog niet zoveel van. Maar in de jaren erna werden er stap voor stap dingen van ons afgepakt en werden we minder vrij in wat we konden zeggen. Daarnaast hadden we na zoveel jaren alles ook wel gezien. Weet je, het is een enorme kick om iets nieuws te beginnen, maar als je dat al met tien, vijftien, twintig bladen hebt gedaan, wordt het meer een routine. Het ging ons geweldig, we verdienden goed, maar we waren toe aan iets nieuws.”
Yogacentrum in Domburg
Derk verkocht Independent Media in 2007 en zeilde samen met Ellen en zoon Tom de Atlantische Oceaan over. “Dat was natuurlijk een geweldige ervaring. Daarna kwam Ellen op het idee om een yogacentrum – Yogabee – op te starten in Domburg. Sinds 2000 hebben we hier een vakantiehuis. Niet geheel toevallig, want als kind kwam ik al iedere zomer naar Zeeland. Mijn grootouders komen hier vandaan en mijn ouders hadden een vakantiehuisje in Gapinge. Zelf ben ik bovendien een enorm natuurmens en de natuur is hier zó mooi. Als ik ’s ochtends ga zwemmen in de zee, is mijn dag al goed. Dan kan er eigenlijk niks meer misgaan. Ik voel me hier in Zeeland inmiddels zelfs meer thuis dan in Amsterdam, waar ik geboren en getogen ben. Maar het meest thuis ben ik nog in Moskou, waar we altijd zijn blijven wonen.”
Moscow Times
In 2017 kocht Derk daar ‘zijn’ Moscow Times zelfs terug van Sanoma, aan wie hij hem ooit verkocht. “Poetin had bepaald dat westerse uitgeverijen niet meer actief mochten zijn in Rusland. De Moscow Times kwam toen in handen van gure Russische types. Dat zag ik natuurlijk met lede ogen aan. Toen ik hoorde dat ze de krant wilden stoppen, wilde ik dat niet laten gebeuren. Het was toch mijn kindje. Dus kocht ik het terug, zij het via een omweg omdat ik natuurlijk een westerse uitgever ben.”
‘Mensen waren straatarm, hadden helemaal niks, maar ze hadden hoop’
Het gebeurt!
Wat Derk toen nog niet kon voorzien, is dat hij jaren later de Moscow Times vanuit Amsterdam zou runnen als gevolg van de oorlog die Rusland in 2022 in Oekraïne begon. Hij kan zich het moment van de inval nog als de dag van gisteren herinneren. “Onze zoon Pjotr belde ons om zes uur ’s ochtends: ‘Het gebeurt!’ We konden het niet geloven en waren compleet uit het veld geslagen, er helemaal kapot van. Dit was het allerergste wat kon gebeuren, dat ‘ons’ Rusland, want dat was het na 32 jaar geworden, dit kon doen. Niemand kon het geloven, ook onze collega’s en vrienden niet. Natuurlijk denk je achteraf ‘hadden we dit niet kunnen voorzien?’, maar dit is zo ver buiten je voorstellingsvermogen. Rusland en Oekraïne waren zo met elkaar verweven, dat je het gewoon niet voor mogelijk hield.”
Vertrek uit Rusland
Kort na het begin van de oorlog werd er in Rusland een wet door het parlement gejaagd waarmee mensen die het woord ‘oorlog’ zouden gebruiken, 15 jaar gevangenisstraf zouden krijgen. “Het is de snelste wet ooit aangenomen in Rusland. Het ging razendsnel, in een paar dagen tijd. Op vrijdagavond tekende Poetin het decreet. Vanaf dat moment mochten we alleen nog persberichten publiceren, geen nieuws meer.”
Diezelfde avond riep Derk zijn redactie bijeen. “We zeiden meteen tegen elkaar: ‘hier gaan we niet aan meedoen. We worden geen verlengstuk van Poetin.’ Het alternatief was stoppen of naar het buitenland vertrekken om van daaruit verslag te doen. Ik heb de journalisten toen gevraagd om goed over die keuze na te denken. Vertrekken heeft grote consequenties. Je laat je familie en vrienden achter en je weet niet voor hoe lang. Toen dachten we nog, naïef natuurlijk, dat er binnen een paar maanden wel een wapenstilstand zou komen. Met kerstmis zouden we wel weer terug in Moskou zijn.”
Met één koffer
De meeste journalisten kozen voor de optie ‘buitenland’ en wilden, net als Derk zelf, zo snel mogelijk vertrekken om ook zo snel mogelijk weer verslag van de oorlog te kunnen doen. “Met de familie zijn we toen in allerhaast met één koffer vertrokken naar het vliegveld. Op datzelfde moment wilden echter heel veel mensen uit Rusland weg. Je pakte dus gewoon het eerste vliegtuig naar het buitenland dat je pakken kon. In ons geval was dat naar Turkije. Het was allemaal heel hectisch, voor iedereen, maar toch zijn we met de Moscow Times slechts een paar dagen uit de lucht geweest.”
‘Vertrekken heeft grote consequenties. Je laat je familie en vrienden achter en je weet niet voor hoe lang’
Moskou vanuit Amsterdam
Nu zijn de Moscow Times en bevriende Russische media met 70 journalisten actief vanuit Amsterdam. “En in Praag en de Baltische Staten hebben we ook journalisten zitten. We zitten nu midden in de strijd om de nieuwsvoorziening gaande te houden. Dat is niet makkelijk op afstand. Dankzij corona hadden we gelukkig wel al ervaring met afstandsjournalistiek. Het is een wonder hoeveel je via social media en apps te weten kan komen en mensen aan het praten kan krijgen.”
Niet alles Russisch is slecht
In Nederland merkt Derk tot zijn spijt dat er een negatief beeld is ontstaan over Rusland. “Het lijkt nu of alles wat Russisch is, slecht is. Alsof alle Russen voor Poetin zijn. Ik weet dat het anders is. Natuurlijk zou je het liefst zien dat het land in opstand komt, maar veel Russen sluiten zich voor de oorlog af. Het is een overlevingsmechanisme. Mensen proberen afstand te houden van alle ellende. Je moet ook verdomde dapper zijn om in verzet te komen, want je weet, je belandt in de gevangenis. Je hoeft nog maar met een vel papier, gewoon een leeg vel zonder tekst, de deur uit te gaan en je zit zo een paar jaar in de gevangenis. Om in verzet te komen is dus enorme moed nodig en de mensen hebben ook gewoon allemaal familie en vrienden hè. Dat mogen we niet vergeten. Tegelijkertijd is het natuurlijk wel teleurstellend dat de staatspropaganda, die 24×7 wordt afgevuurd, zo effectief is. Veel Russen gaan daar in mee en sluiten hun ogen voor de feiten.”
De harde werkelijkheid
Vergeten wil Derk zijn mooie leven in Moskou niet. “Het liefst zou ik vandaag nog teruggaan, maar de harde werkelijkheid is dat het Moskou dat ik ken, er niet meer is. Wie bel je als je daar bent? Bijna al onze vrienden zijn vertrokken, wonen nu in Londen, Parijs, New York of Tel Aviv. Dus je verlangt terug naar iets dat nu fictie is, iets dat niet meer bestaat.”
Ons huis
Terwijl Derk deze woorden vanuit zijn hart spreekt, zijn op de achtergrond de vrolijke geluiden van zijn familie te horen. “In de zomermaanden is het hier in Domburg stampvol met vrienden, kennissen, kinderen en kleinkinderen. Dit is hét moment van het jaar in ons vakantiehuis. Of huis. Tja, dat is heel moeilijk te zeggen. Waar staat ons huis? Ons huis staat eigenlijk nog in Moskou.”
Tekst Kim de Booij
Fotografie Privé & Marit Jansen van Galen
